Parki ciemnego nieba w swojej działalności spełniają dwie podstawowe funkcje. Pierwszą jest funkcja turystyczno-rekreacyjna – oprócz możliwości prowadzenia obserwacji pod naturalnie ciemnym niebem można na ich terenie spotkać elementy infrastruktury związane z astronomią np. zegary słoneczne, gnomony, ścieżki edukacyjne lub pola biwakowe przeznaczone do prowadzenia obserwacji. Niektóre parki posiadają obserwatoria astronomiczne, planetaria, centra multimedialne i inne atrakcje. Oprócz funkcji turystycznej parki ciemnego nieba spełniają także zadania związane z ochroną przyrody. Zapewniają odpowiednie regulacje prawne obszarom, na terenie których istnieje jeszcze naturalnie ciemne niebo. Tego typu ochrona jest konieczna, ponieważ obecnie większa część mieszkańców krajów rozwiniętych mieszka pod niebem zanieczyszczonym sztucznym światłem.Pierwszym obszarem na świecie (niezwiązanym z obserwatorium astronomicznym), na terenie którego ustanowiono ochronę nocnego krajobrazu był Stanowy Obszar Rekreacyjny Lake Hudson w stanie Michigan w Stanach Zjednoczonych. Częściowa ochrona ciemnego nieba została w nim zapoczątkowana w 1993 roku. Od tego czasu utworzono kilkadziesiąt tego typu obszarów (najwięcej w Ameryce Północnej oraz w Europie), jednak większość z nich powstała dopiero w latach 2009-2014.

Ryc. 1. Liczba parków ciemnego nieba z podziałem na rok ich utworzenia

Nazwa „parki ciemnego nieba” jest powszechnie stosowaną lecz w dużej mierze umowną nazwą w stosunku do wszystkich obszarów ochrony ciemnego nieba, w których skład wchodzą zarówno parki i rezerwaty ciemnego nieba jak i parki gwiezdnego nieba, gwiezdne parki, gwiezdne rezerwaty i inne obszary posiadające mniej popularne nazewnictwo (np. Izdebska Ostoja Ciemnego Nieba).

Parki ciemnego nieba można podzielić na kilka grup stosując następujące kryteria:

-  pierwotna funkcja obszaru
• parki utworzone wokół profesjonalnych obserwatoriów astronomicznych
• parki utworzone na terenie parków narodowych
• parki utworzone na terenie rezerwatów, parków krajobrazowych i innych obszarów chronionych o niższej randze
• parki utworzone na obszarach rekreacyjnych w miastach i strefach podmiejskich
• parki utworzone na obszarach o różnym statusie prawnym
 
-  status parku
• parki i rezerwaty posiadające międzynarodowy status przyznawany przez International Dark-Sky Association
• parki tworzone pod auspicjami lokalnych organizacji

-  obszar parku
• małe, o powierzchni od 2 do 1000 hektarów (najmniejsze zajmują obszar dwóch boisk do piłki nożnej)
• duże, o powierzchni powyżej 1000 hektarów (największy zajmuje obszar zbliżony do powierzchni Słowacji)

Ryc. 2. Rozmieszczenie parków ciemnego nieba na tle mapy świata

Turystyka astronomiczna w oparciu o parki ciemnego nieba jest stosunkowo nowym trendem w ramach turystyki zrównoważonej. Oferta takich parków skierowana jest do trzech głównych grup klientów. Pierwszą stanowią grupy zorganizowane, składające się głównie z młodzieży szkolnej. W przypadku tej grupy głównym zadaniem parków jest popularyzacja wśród uczestników wycieczki wiedzy z zakresu szerokorozumianej astronomii, geografii i fizyki. Drugim rodzajem klientów są miłośnicy przyrody, którzy traktują pierwotnie ciemne niebo na równi z innymi atrakcyjnymi elementami środowiska przyrodniczego. Do trzeciej grupy należą osoby interesujące się astronomią amatorską. W większości zamieszkują obszary, na których poziom zanieczyszczenia świetlnego poważnie utrudnia lub wręcz uniemożliwia prowadzenie obserwacji astronomicznych. Charakteryzują się tym, że najczęściej podróżują z własnym sprzętem obserwacyjnym w poszukiwaniu miejsc, w których panuje dostatecznie ciemne niebo, wolne od zanieczyszczenia świetlnego.

Ryc. 3. Niebo w Międzynarodowym Rezerwacie Ciemnego Nieba Kerry w Irlandii

Astroturystyka przedłuża sezon turystyczny, ponieważ obserwacje astronomiczne prowadzić można o każdej porze dnia i nocy przez okrągły rok (jedyną przeszkodą jest zachmurzenie nieba). W dzień za pomocą koronografów oraz teleskopów wyposażonych w specjalne filtry obserwować można aktywność zjawisk na powierzchni Słońca oraz w jego atmosferze, zaś w nocy do dyspozycji turystów są tysiące obiektów. Taka forma turystyki wzbogaca istniejącą ofertę turystyczną i w przyszłości – poprzez umiejętne działania marketingowe – stać się może jednym z markowych produktów danego regionu.

Ryc. 4. Obserwacje Słońca w Izerskim Parku Ciemnego Nieba

Parki ciemnego nieba mogą być również inspiracją – dla osób je odwiedzających – do dbania o środowisko przyrodnicze, a w szczególności o zachowanie walorów nocnego krajobrazu. Jest to o tyle ważne, że zanieczyszczenie świetlne wpływa negatywnie nie tylko na obserwacje astronomiczne, ale również na zdrowie ludzi i zwierząt. Przeprowadzone dotychczas badania dowodzą, że zjawisko to może być odpowiedzialne za zwiększoną zachorowalność wśród ludzi na niektóre odmiany nowotworów. Ponadto zanieczyszczenie świetlne wpływa na gospodarkę hormonalną ludzi i zwierząt, powodując zaburzenia snu, a także dezorientację organizmów przywykłych do nocnego trybu życia.

Oprócz zysków z turystyki – wpływających bezpośrednio na rozwój gospodarczy regionów – działalność parków nocnego nieba wkracza również w sferę społeczną. Poprzez propagowanie postaw zmierzających do ochrony nocnego krajobrazu dochodzi do zwiększenia wśród turystów świadomości dotyczącej roli środowiska przyrodniczego w życiu ludzi i zwierząt. Wdrażanie inwestycji mających na celu ograniczanie skutków light pollution wpływa pozytywnie na poziom zdrowia ludzi, a także na wydatki samorządów gminnych. Usuwanie przyczyn nadmiernego i nieefektywnego oświetlenia ulic, placów i parków przekłada się na mniejsze zużycie energii elektrycznej (mniejsze rachunki za prąd), co w rezultacie prowadzi również do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych.

Grzegorz Iwanicki

Źródła ilustracji:

Ryc. 1. (opracowanie własne)

Ryc. 2. (opracowanie własne)

Ryc. 3. (http://www.boards.ie/vbulletin/showthread.php?p=88694919)

Ryc. 4. (http://www.goryizerskie.pl/?file=art&art_id=266)