Przejdź do treści
Karol Kozieł (1910-1996)
Karol KOZIEŁ  
1910 – 1996
 
W dniu 7 czerwca 1996 roku, na ewangelickim cmentarzu w Wiśle, rodzina, grono znajomych i kilku przedstawicieli krakowskiego środowiska astronomicznego pożegnali profesora dr. hab. Karola Koziela, wieloletniego dyrektora Obserwatorium Krakowskiego, wybitnego specjalistę w dziedzinie mechaniki nieba.

Karol Kozieł urodził się 28 kwietnia 1910 roku na Zaolziu, w miejscowości Trzyniec. Młodość spędził w Cieszynie, tam też ukończył w 1928 roku gimnazjum im. A. Osuchowskiego. Jak sam wspominał po wielu latach w jednym z wywiadów radiowych, właśnie w Cieszynie zainteresował się astronomią, gdy wraz z grupą młodych miłośników astronomii obserwował z okolicznych wzgórz najciekawsze obiekty nieba gwiaździstego, w tym Księżyc, któremu poświęcił większość swych prac naukowych.

W 1928 roku Karol Kozieł zapisał się na Uniwersytet Jagielloński, gdzie podjął studia z matematyki i astronomii, kończąc je podwójnym dyplomem: w marcu 1932 uzyskał stopień magistra matematyki, zaś w czerwcu 1932 — magistra astronomii, przedstawiając pracę na temat refrakcji astronomicznej. Główne tezy tej pracy zostały opublikowane w roku 1932 w Biuletynie Polskiej Akademii Umiejętności.

Obserwatorium Krakowskie, w którym Karol Kozieł zdobył pierwsze szlify naukowe, od kilkunastu lat przeżywało swój rozwój. Profesor Tadeusz Banachiewicz, piastujący stanowisko dyrektora placówki od 1919 roku, wprowadził nową tematykę badawczą i to zarówno teoretyczną jak i obserwacyjną. W dziedzinie teorii Banachiewicz zajmował się mechaniką nieba i teorią krakowianów wraz z ich zastosowaniami, równocześnie jednak rozwijał obserwacje astronomiczne i to zarówno w Krakowie przy ulicy Kopernika jak i w Stacji Obserwacyjnej na Lubomirze, często trawestując słynne powiedzenie Kartezjusza: observo ergo sum. Karol Kozieł, mimo iż głównie poświęcił się zagadnieniom teoretycznym, prowadził również fotograficzne obserwacje nieba. Wyniki obserwacji opublikował w cyrkularzach Międzynarodowej Unii Astronomicznej podając pozycje i jasności kilku komet.

Po ukończeniu studiów przez pewien czas pracował na stanowisku asystenta w Obserwatorium Krakowskim, jednak w 1933 roku zdecydował się na objęcie posady nauczyciela gimnazjalnego w Cieszynie, zaś w latach 1938–39 oraz 1946–1950 pracował jako wykładowca Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie. Mimo znacznego oddalenia od macierzystej Uczelni, Karol Kozieł nie zrezygnował z pracy naukowej, kontynuując rozpoczęte prace teoretyczne. Na ten cel uzyskał nawet stypendium z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, co umożliwiło istotne zintensyfikowanie prac nad rozprawą doktorską, wykonywaną pod kierunkiem Tadeusza Banachiewicza. Jej tematyka dotyczyła wyznaczania orbit ciał niebieskich, w szczególności, Doktorantowi udało się uzyskać nowe wzory na f i g, pozwalające w istotny sposób uprościć stosowaną powszechnie metodę Laplace'a - Leuschnera. Stopień naukowy doktora filozofii z zakresu astronomii Karol Kozieł uzyskał 29 sierpnia 1939 roku, ale wskutek wybuchu II wojny światowej nie zdołano uzupełnić już wszystkich formalności, (w tym również uroczystej promocji) i młody doktor na odebranie dyplomu musiał czekać ponad sześć lat.

Okres okupacji hitlerowskiej Karol Kozieł spędza w Krakowie, doświadczając niezwykle trudnych warunków życia codziennego. Mimo trwającej wojny, w Obserwatorium Krakowskim (zarządzanym przez niemieckiego astronoma, członka NSDAP, dr K. Waltera) prowadzono w ograniczonym zakresie badania naukowe, opracowywano także efemerydy minimów gwiazd zaćmieniowych (lata 1942 – 1944). Odbywały się (co prawda nieregularnie) zebrania naukowe, na których pracownicy referowali wyniki swych prac. Karol Kozieł nie tylko intensywnie pracował nad zagadnieniami teoretycznymi, ale również prowadził obserwacje m. in. zakryć gwiazd przez Księżyc (w okresie od 15 lipca 1940 do 27 XII 1944 odnotował momenty 66 zjawisk), obserwacje wizualne gwiazd zaćmieniowych (w latach 1941 – 1943 dokonał ponad 300 ocen dla 4 gwiazd), a także pozycyjne obserwacje fotograficzne wybranych gwiazd zmiennych oraz kilkunastu jasnych planetoid. Te ostatnie obserwacje K. Kozieł wykonywał wspólnie z Prof. J. Witkowskim za pomocą podwójnego astrografu o średnicy obiektywów 12 cm.

Zaledwie w kilka miesięcy po zakończeniu wojny Karol Kozieł przedstawił na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego pracę habilitacyjną dotyczącą libracji Księżyca. Uchwała Rady Wydziału z dnia 17 XII 1945 roku została zatwierdzona w kwietniu 1946 r. przez Ministra Oświaty i tym samym, zgodnie z ówczesnymi przepisami, Dr K. Kozieł uzyskał stopień naukowy docenta. W swojej pracy habilitacyjnej Karol Kozieł poddał szczegółowej analizie tzw. dorpacki szereg obserwacji heliometrycznych Księżyca, wykonany przez Hartwiga w latach 1884–85. Jak pisze T. Banachiewicz (PA t.II, str. 197), Autor miał przed sobą wyjątkowo skomplikowane zadanie z uwagi na konieczność licznych redukcji obserwacji każdej serii wieczorowej do jednego momentu. W pracy tej Karol Kozieł odkrył, że obserwacje heliometryczne dają (w sensie matematycznym) dwie różne wartości mechanicznej eliptyczności f naszego naturalnego satelity, co wkrótce zostało potwierdzone przez innych badaczy. Ponadto, idąc za wskazówkami Tadeusza Banachiewicza, Karol Kozieł zastosował odmienny, bardziej precyzyjny sposób wyrównywania obserwacji, dający znacznie dokładniejsze wyniki, niż stosowana od stu lat metoda Bessela. Warto nadmienić, że wszystkie obliczenia były wykonywane metodami krakowianowymi przy użyciu tablic logarytmicznych i arytmometrów.

W dniu l grudnia 1950 roku Karol Kozieł obejmuje stanowisko docenta w Obserwatorium Astronomicznym UJ, w roku 1954 uzyskuje tytuł profesora nadzwyczajnego, zaś w 1961 roku tytuł profesora zwyczajnego. W okresie powojennym dwukrotnie przebywał dłuższy czas za granicą: w roku 1946/47 na stażu naukowym w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Yale (New Haven, USA) zaś w roku akademickim 1961/62 na zaproszenie Prof. Zdenka Kopala prowadził badania naukowe jako visiting professor w Uniwersytecie w Manchester (Anglia).

Badania libracji Księżyca były kontynuowane przez Karola Kozieła aż do lat osiemdziesiątych. Po zakończeniu i opublikowaniu swojej pracy habilitacyjnej (ActaAstr. ser.a, vol.4, 1949) K. Kozieł dokonał łącznego i jednorodnego opracowania 4 szeregów obserwacji heliometrycznych z lat 1877 – 1915 (Icarus, vol. 7, 1967) {DOI} wyznaczając stałe libracji dowolnej w długości, łącznie ze stałymi libracji wymuszonej. Opracowanie to nastąpiło przy zastosowaniu własnej oryginalnej metody. Jej istota polegała na tym, że pełne wyrównanie obserwacji, przy spełnieniu założeń metody najmniejszych kwadratów, następowało w jednym etapie, co w praktyce pozwoliło na uzyskanie niższych wartości błędów średnich. Wymiernym wynikiem wieloletnich prac Karola Kozieła było stwierdzenie, że wspomniana już wartość mechanicznej eliptyczności Księżyca f leży poniżej jej wartości krytycznej f = 0.662. Wynik ten został potwierdzony pomiarami laserowymi przeprowadzonymi z początkiem lat siedemdziesiątych w ramach programu Apollo. Niejako podsumowaniem cyklu publikacji K. Kozieła na temat libracji Księżyca była praca {DOI} opublikowana w roku 1989 w czasopiśmie Earth, Moon and Planets, w której Autor podał wartości wszystkich sześciu stałych libracji dowolnej Księżyca, wyznaczone na podstawie aż ośmiu szeregów obserwacji heliometrycznych z lat 1841–1945, uzyskanych w Królewcu i Kazaniu. Przez wiele lat autorzy rosyjskiego Rocznika Astronomicznego przy obliczaniu efemerydy krateru Mösting A korzystali z danych krakowskich.

Znaczące osiągnięcia w dziedzinie badań nad libracją Księżyca znalazły międzynarodowe uznanie, czego dowodem był wybór na Kongresach w Moskwie i Berkeley (USA) profesora Kozieła na stanowisko prezydenta (przewodniczącego) Komisji 17 Ruchu i Figury Księżyca Międzynarodowej Unii Astronomicznej na dwie kadencje od roku 1958 do 1964, a następnie wybór na stanowisko wiceprezydenta nowoutworzonej Komisji Księżyca w kadencji 1964–1967. W porozumieniu z tą Komisją K. Kozieł uczestniczył w pracach Komitetu Nomenklatury Księżycowej Międzynarodowej Unii Astronomicznej m. in. istotnie przyczyniając się do nazwania jednego z księżycowych kraterów nazwiskiem Skłodowska. Profesor Kozieł był również przez wiele lat członkiem Komitetów Redakcyjnych międzynarodowych naukowych czasopism astronomicznych: Icarus, The Moon and the Planets oraz Physics of the Earth and Planetary Interiors. Należy też wspomnieć, że w latach 1969–1977 był redaktorem naczelnym Rocznika Astronomicznego Obserwatorium Krakowskiego — Dodatek Międzynarodowy z dobrym skutkiem zabiegając o wsparcie finansowe tego wydawnictwa, którego około 500 egzemplarzy w drodze wymiany było wysyłane do większości placówek astronomicznych na całym świecie.

Profesor Kozieł nie uchylał się od przyjmowania różnych funkcji administracyjnych, a także od działalności politycznej. W latach 1955–1958 był kierownikiem Katedry Astronomii UJ, a po reorganizacji związanej z formalnym utworzeniem Obserwatorium Astronomicznego, kierownikiem Katedry Astronomii Teoretycznej i Geofizyki Astronomicznej. Funkcję tę pełnił w latach 1958–1974, a od roku 1970 do 1974 Profesor Kozieł piastował także stanowisko dyrektora Obserwatorium Astronomicznego UJ. W latach 1959–1962 powierzono Mu pełnienie funkcji prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego d/s dydaktycznych, zaś w następnych trzech latach, obejmujących m.in. obchody 600 - lecia powstania Akademii Krakowskiej, Profesor Kozieł zajmował stanowisko prorektora d/s nauki. Wielokrotnie był powoływany na członka Komitetu Astronomii Polskiej Akademii Nauk. Oprócz wspomnianej już Międzynarodowej Unii Astronomicznej, Profesor Kozieł był członkiem prestiżowego Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego (The Royal Astronomical Society), Polskiego Towarzystwa Astronomicznego i innych towarzystw naukowych.

Tematyka badań prowadzonych w kierowanej przez Niego Katedrze nie zamykała się w wąskiej tematyce libracji Księżyca, ale obejmowała tak odległe dziedziny jak radioastronomia i klimatologia. Jakkolwiek pierwsze obserwacje radioastronomiczne były dokonane w Obserwatorium na Forcie Skała już w 1954 roku, to jednak prof. Kozieł istotnie się przyczynił do tego, że systematycznie zaczęto obserwować Słońce na fali 37 cm od października 1957 roku. Prof. Kozieł nadzorował również budowę 15 metrowego teleskopu (zakończoną w 1970 roku) pozyskując niemałe środki finansowe na ten cel. Niemal anegdotyczne stały się coniedzielne wizytacje Profesora Kozieła w Obserwatorium „Fort Skała”, gdzie przeglądał dzienniki obserwacyjne w kabinie radioteleskopu, każdorazowo dokonując w nich stosownego wpisu.

Nie mniej ważną sprawą w opinii Profesora było zachowanie ciągłości cyklu obserwacji meteorologicznych, prowadzonych niemal nieprzerwanie od roku 1791 tj. od chwili założenia Obserwatorium Astronomicznego. Obserwacje te były prowadzone na drugim piętrze oraz na dachu budynku przy ulicy Kopernika 27, a więc w sposób uniemożliwiający porównanie z wynikami innych stacji meteorologicznych. Staraniem K. Kozieła w 1958 roku założono na terenie Ogrodu Botanicznego UJ, w sąsiedztwie gmachu Obserwatorium drugą stację meteorologiczną, gdzie w trakcie kilkunastu lat prowadzono równoległe obserwacje, dzięki czemu udało się „nawiązać” dane z tzw. stacji historycznej do warunków normalnych.

Staraniem Profesora Kozieła, z dniem 1 października 1956 roku ponownie uruchomiono w Uniwersytecie Jagiellońskim magisterskie studia astronomii kontynuowane do chwili obecnej. Prof. Kozieł niezwykle sumiennie przygotowywał swoje wykłady, jakże często ilustrując je wieloma anegdotami i nawiązując do własnych wspomnień z młodości. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wykładał m. in. astronomię ogólną, matematyczne metody opracowania obserwacji (wraz z podstawami rachunku krakowianowego), mechanikę nieba i dydaktykę astronomii. Prowadził również seminarium z mechaniki nieba na IV i V roku astronomii, wymagając od swoich studentów gruntownego zrozumienia referowanych problemów. Pod Jego kierunkiem blisko 30 osób uzyskało w Krakowie magisterium z astronomii, był promotorem w ośmiu przewodach doktorskich, recenzentem kilku prac habilitacyjnych, a także opiniował dorobek naukowy kilku osób starających się o tytuł profesora. Oprócz zajęć na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadził wykłady z astronomii dla studentów matematyki krakowskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej.

Nawet najbliżsi uczniowie i współpracownicy niewiele mogą powiedzieć o życiu prywatnym Profesora. Ożenił się w roku 1947 z Eunice Lilią Unicką, miał dwie córki Zofię i Krystynę. Podobno, nieliczne wolne chwile lubił spędzać grając na skrzypcach. W opinii wielu pracowników uważany był za formalistę, ale należy docenić wysiłek włożony przez Niego w trakcie pełnienia funkcji prorektora a także kierownika Katedry i dyrektora Obserwatorium dla utrzymania studiów astronomii oraz pozyskiwania nowych etatów i środków na bieżącą działalność. Kryzys personalny, jaki miał miejsce w Obserwatorium Astronomicznym UJ w latach 1974–1976 był jedną z przyczyn, dla których w wieku 65 lat podjął decyzję o wcześniejszym przejściu na emeryturę i przeniesieniu się na stałe w rodzinne strony, do Wisły, gdzie nadal kontynuował badania naukowe nad libracją Księżyca. Po ciężkiej i długiej chorobie zmarł 3 czerwca 1996 roku, nie doczekawszy zaplanowanego wcześniej spotkania z kilkoma swoimi uczniami. Podsumowując nad grobem pracowite życie Zmarłego, obecny Dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Prof. dr hab. Józef Masłowski powiedział:

(…) Byłeś Profesorze jednostką wybitną na firmamencie nauki nie tylko polskiej, ale i światowej. Cale swe życie bez reszty poświęciłeś astronomii, a w szczególności badaniom nad libracją fizyczną i figurą Księżyca, a wyniki tych badań zostaly między innymi wykorzystane w Stanach Zjednoczonych i przyczyniły się do bezpiecznego lądowania astronautów amerykańskich na Księżycu w roku 1969. (…) Po przejściu na w pełni zasłużony wypoczynek nie zaprzestałeś kontaktów ze swoim miejscem pracy — ze swoimi uczniami i żywo interesowałeś się zachodzącymi zmianami. Ciężko przeżywałeś okres upadku Obserwatorium po Twoim odejściu i jakże bardzo cieszyłeś się z jego późniejszego rozwoju. (…) Byłeś zawsze gorącym orędownikiem każdej sprawy, której celem było dobro nauki, dobro Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zwłaszcza dobro Obserwatorium Astronomicznego, którym przez wiele lat kierowałeś i takim na zawsze pozostaniesz w naszej pamięci.

Jerzy M. Kreiner
(Źródło: „Postępy Astronomii” nr 3/1996)