Przejdź do treści
Lucjan Orkisz (1899-1973)
Lucjan ORKISZ  
1899 – 1973
Portret Lucjana Orkisza z lat dwudziestych
(okres odkrycia komety Orkisza).

Lucjan Orkisz urodził się w Krakowie w końcu grudnia 1899 roku. W oficjalnych dokumentach jako data urodzenia figuruje 1 stycznia 1900 roku, którą rodzice zgłosili ze względu na przyszłą służbę wojskową syna. W owym czasie była to powszechna praktyka pozwalająca oddalić termin poboru do wojska (austriackiego, jak wówczas mniemano). Lucjan przyszedł na świat jako czwarte z kolei dziecko w rodzinie Michała Orkisza, pracownika Połączonych Zbiorów Sztuki i Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i Marii z domu Tomaszewskiej. Wszystkie dzieci Orkiszów — czterech synów i córka — uzyskały staranne wykształcenie. Wzrastały one w sąsiedztwie i atmosferze słynnej krakowskiej wszechnicy, Orkiszowie mieszkali bowiem w budynkach uniwersyteckich przy ul. Gołębiej. Lucjan ukończył w roku 1918 Gimnazjum Nowodworskiego, a następnie podjął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jeszcze w trakcie studiów, 1 grudnia 1920 roku, rozpoczął pracę w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu, gdzie początkowo prowadził obserwacje meteorologiczne. Obserwatorium mieściło się wówczas przy ul. Kopernika w Krakowie, w budynku położonym na terenie Ogrodu Botanicznego. Studia ukończył w roku 1923, a w roku następnym powierzono mu obowiązki kierownika stacji astronomicznej na Łysinie. Miejscu temu wypada poświęcić nieco więcej uwagi, gdyż tu właśnie Orkisz dokonał odkrycia, które rozsławiło jego imię.

W związku z pogarszającymi się warunkami obserwacyjnymi krakowskiej placówki, z inicjatywy jej dyrektora prof. Tadeusza Banachiewicza otwarto w czerwcu 1922 roku zamiejską stację obserwacyjną, która miała się stać zalążkiem Narodowego Instytutu Astronomicznego. Wzniesiono ją na beskidzkim szczycie zwanym wówczas Łysiną (przez miejscową ludność nazywanym Przygolezią), położonym ok. 10 km na płd-wschód od Myślenic. Na szczycie góry, wówczas bezleśnym (co odzwierciedlała jej nazwa), zbudowano drewniany pawilon z otwieranym dachem, który mieścił dwie lunety. Nieco poniżej usytuowano domek astronoma zaadaptowany z leśniczówki. Warunki życia i pracy na Łysinie były iście spartańskie, szczególnie w pierwszym okresie działalności placówki. Przez cały okres jej istnienia (tj. do roku 1944) nie było w niej prądu elektrycznego ani telefonu, co znacznie utrudniało kontakt z Krakowem i ze światem.

W okresie dwóch pierwszych lat stacją na Łysinie kierował Jan Gadomski, po nim obowiązki przejął Lucjan Orkisz. Młody asystent Uniwersytetu Jagiellońskiego przybył na placówkę 1 maja 1924 roku i kierował nią do końca września 1927 roku. Głównym zadaniem delegowanego tu astronoma były wizualne obserwacje gwiazd zmiennych, zakryć gwiazd przez Księżyc i poszukiwania nowych komet. Przez cały czas prowadzono także obserwacje meteorologiczne mające potwierdzić (lub nie) przydatność tego miejsca dla przyszłego dużego obserwatorium. Niespełna rok po swoim przybyciu Lucjan Orkisz dokonał tu swego życiowego odkrycia. Przeglądając niebo przed świtem w dniu 3 kwietnia 1925 roku przy pomocy lunety Merza o obiektywie 115-mm dostrzegł w gwiazdozbiorze Pegaza okrągłą mgławicę 8 wielkości gwiazdowej. Wkrótce znikła ona w brzasku wschodzącego dnia i Orkisz nie mógł stwierdzić jej ruchu wśród gwiazd, który wskazywałby, że zaobserwowany obiekt jest kometą. Dopiero po sprawdzeniu jej pozycji w katalogu mgławic przekonał się, że zaobserwował nowy obiekt. O swym odkryciu próbował powiadomić Kraków przy pomocy tzw. heliotropu czyli telegrafu świetlnego, jednak to archaiczne urządzenie rzadko bywało skuteczne, wymagało bowiem idealnej czystości powietrza nie tylko na Łysinie, ale także nad Krakowem. Nie udało się i tym razem, zatem dopiero następnego dnia Orkisz po powtórzeniu obserwacji zszedł do Kasiny Wielkiej, skąd wysłał telegram do Obserwatorium Krakowskiego. Wysłana 4.04.1925 r. o godz. 12.00 depesza została odebrana w Krakowie o godz. 17.40 i jeszcze tego samego dnia rozesłana do polskich obserwatoriów i centrali astronomicznej w Kopenhadze. Mimo braku potwierdzenia obserwacyjnego z Krakowa, profesor Banachiewicz zdecydował bezzwłocznie zawiadomić świat o tym odkryciu. Pośpiech był konieczny, by inni obserwatorzy nie ubiegli Polaka w powiadomieniu centrali i nie odebrali mu pierwszeństwa odkrycia. Wkrótce z innych obserwatoriów zaczęły spływać do Krakowa potwierdzenia obserwacji i gratulacje dla odkrywcy. Komecie pierwotnie oznaczonej symbolem 1925c, a następnie 1925 I przyznano nazwę komety Orkisza, była to pierwsza kometa nosząca imię polskiego astronoma. Odkrywca został uhonorowany medalem Astronomical Society of the Pacific. Kometa Orkisza nie była dostrzegalna gołym okiem, w czasie największego blasku, który osiągnęła w połowie maja 1925 roku, jej wielkość gwiazdowa wynosiła 6.9. Była obserwowana do 12 maja 1926 roku w ponad 40 obserwatoriach całego świata. Lucjan Orkisz poświęcił wiele lat życia na obliczenia parametrów orbity swojej komety, wyniki tych obliczeń stały się podstawą pracy doktorskiej, którą obronił w Uniwersytecie Jagiellońskim w roku 1931. W tym samym roku ukazała się ona drukiem w języku niemieckim pt. Die definitive Bahn des Kometen 1925 I (Orkisz).

28 września 1927 roku Orkisz opuścił stację astronomiczną na Łysinie, gdzie zastąpił go Jan Mergentaler, który kierował placówką przez następne 6 lat. Orkisz natomiast został powołany na stanowisko asystenta Obserwatorium Uniwersytetu Warszawskiego. Pracę w Obserwatorium Warszawskim rozpoczął 1 stycznia 1929 roku prowadząc początkowo obserwacje meteorologiczne, a następnie fotograficzne obserwacje planetoid i komet. Po obronie pracy doktorskiej awansowany został na starszego asystenta Uniwersytetu Warszawskiego. W latach trzydziestych nadzorował także pracę zegara wzorcowego Obserwatorium Astronomicznego UW, wg którego podawano radiowy sygnał czasu każdego dnia w południe. Brał czynny udział w pracach Towarzystwa Przyjaciół Astronomii, a w latach 1930–1934 był współredaktorem „Uranii”, która ukazywała się wówczas jako dwumiesięcznik.

W lutym 1933 roku Lucjan Orkisz poślubił w Warszawie Jadwigę Ostolską-Czarkowską, arystokratkę z Podola, której rodzina musiała uchodzić z majątków z powodu rewolucji bolszewickiej w Rosji. Małżeństwo Orkiszów było bezdzietne, Jadwiga pozostawała jednak wierną towarzyszką życia i pracy astronoma do swej śmierci w roku 1966. Opiekowała się także mężem, który przez wiele lat zmagał się z groźną chorobą (gruźlica kręgosłupa).

W latach 30. Lucjan Orkisz wielokrotnie odwiedzał stację astronomiczną na Łysinie, a właściwie należałoby powiedzieć: na Lubomirze, gdyż od 1934 roku szczyt został przemianowany na cześć księcia Kazimierza Lubomirskiego — ofiarodawcy terenów, na których zbudowano stację. Nazwę Łysina przypisano wówczas niższemu szczytowi tego pasma, położonemu ok. 1 km na północny zachód od stacji. W owych czasach kierowali nią następcy Mergentalera: Rozalia Szafraniec (1934–35), Maria Makowiecka (1935–36) i Władysław Tęcza (1936–44). Latem 1936 roku dokonano tu kolejnego odkrycia komety. Szczęśliwym „łowcą” okazał się pomocnik obserwatora Władysław Lis, który swoje odkrycie podzielił z japońskim obserwatorem Sigeru Kaho i rosyjskim astronomem polskiego pochodzenia Stefanem Kozikiem. Pomimo starań prof. Banachiewicza stacja astronomiczna na Lubomirze nie przekształciła się w duże nowoczesne obserwatorium — zabrakło na to środków. Obiekt taki powstał natomiast na Popie Iwanie w Karpatach Wschodnich, uruchomiono go dopiero w lipcu 1938 roku. Orkisz marzył o pracy w nowym obserwatorium, ale stan jego zdrowia wykluczał udanie się na tak odległą placówkę. Pop Iwan o wysokości 2020 m npm. położony był z dala od siedzib ludzkich, dojazd był także uciążliwy — najbliższa stacja kolejowa znajdowała się w odległej o 70 km Worochcie.

Rys. 1 Obelisk na Cmentarzu Rakowickim z napisem: Lucjan Orkisz — ASTRONOM

Jesienią 1938 roku Orkisz powrócił do Krakowa, gdzie podjął pracę nauczyciela fizyki i astronomii w Gimnazjum Witkowskiego. W okresie okupacji nauczał w tajnych kompletach liceum Heleny Kaplińskiej. Nasilenie choroby i operacja uchroniły go przed aresztowaniem. Po wojnie pracował w latach 1946–1957 w Państwowym Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym w Krakowie. W roku 1968 Lucjan Orkisz ożenił się ponownie. Nową towarzyszką ostatnich lat życia astronoma została Maria Czech.

Zawsze utrzymywał bliskie kontakty z Obserwatorium Krakowskim i Polskim Towarzystwem Miłośników Astronomii. Dla Rocznika Astronomicznego Obserwatorium Krakowskiego prowadził obliczenia efemeryd zakryć gwiazd przez Księżyc od roku 1959 aż do śmierci. Ostatnie obliczenia, dokonane przy udziale Zbigniewa Klimka, ukazały się w Roczniku na 1974 rok.

Lucjan Orkisz zmarł 17 sierpnia 1973 roku w Krakowie. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim obok rodziców i pierwszej żony Jadwigi. Na obelisku pod nazwiskiem uczonego wykuto skromny napis ASTRONOM. W informatorze o Cmentarzu Rakowickim nie znajdziemy żadnej wzmianki o mogile Lucjana Orkisza. Ci, którzy chcieliby złożyć hołd odkrywcy pierwszej polskiej komety, powinni udać się na 48. kwaterę krakowskiej nekropolii. Charakterystyczny obelisk nietrudno odnaleźć na niewielkiej kwaterze.

Jacek Kruk
W biografii wykorzystano wspomnienia krewnych astronoma
— siostrzenicy, p. Aleksandry Antoszewskiej oraz bratanka,
p. Mariana Orkisza.
(Źródło: „Urania — PA” nr 1/1998)